Klasik edebiyatta, yemek tarifleri, çeşitleri ve zevklerine dair yazılan şiir ve manzumelere “simatiyye” diğer adıyla “simatname” denilir. Doğu edebiyatında, özellikle de Fars edebiyatında miladi takvime göre 1302 yılında yazılan en ünlü simatiyye Ebu İshak Hallac-ı Şirazî’nin “Dîvân-ı Et’ime”sidir. Bunun yanı sıra Türk edebiyatında Kaygusuz Abdal gibi şairlerin de simatiyye türü şiirler yazdığı görülmektedir. Ancak Klasik Kürt Edebiyatı’nda ise şuana kadar bilinen ilk ve en eski simatiyye, Şêx Muhyedînê Hênî tarafından 19’uncu yüzyılda yazılan “Fî Beyanî’l Et’îme we Mezaqîh” (Beyana Xwarinan û Zewqên Wan) isimli manzum eserdir. Ayrıca Abdurrahman Adak’ın 2015 tarihli Nûbihar Akademî’nîn 3’üncü sayısında yer alan “Şêx Muhyedînê Hênî: Di Edebiyata Kurdî de Nûnerekî Girîng ê Temaya Xwarinê” makalesi, Hênî’nin dışında Şêx Evdirehmanê Axtepî ve kardeşi Şêx Mihemed Can’ın da 19’uncu yüzyılda simatiyye tarzı birkaç şiir yazdığı bilgisini veriyor. 

 

Yemek tarifleri, çeşitleri ve zevklerini mesrur, yineleme, hezel, teşbih vb. tarzla anlatan Hênî’nin, “Beyana Xwarinan û Zewqên Wan” simatiyyesi Kürt edebiyatında, kendisinden önce yazılan klasik edebiyat eserlerine nazaran yeni bir konu olmakla beraber, aynı zamanda antropolojik bir vesika niteliğindedir. 

 

‘BEYANA XWARINAN Û ZEWQÊN WAN’

 

Yüzü aşkın yemek tarifleri, çeşitleri ve zevklerinin yer aldığı “Beyana Xwarinan û Zewqên Wan” manzum bir eser olup beyitlerle yazılmıştır. Mesnevi tarzında yazılan eser 186 beyitten oluşmaktadır. Eserde 25’i Türkçe toplamda 133 yemek ismi geçer. Öte yandan eserde 9 beyit de Türkçe yazılmıştır. 

 

MESNEVİDEN KÜRTÇE-TÜRKÇE ÖRNEKLER

 

Günümüzde unutulan birçok yemeğin ismi ve zevklerinin de geçtiği "Beyana Xwarinan û Zewqên Wan"da geçen yemek tarifleri ve çeşitleri 20 grup şeklinde tasnif edilmiştir; Ekmek, çorba, börek, dolma, otlu yemek, zebzeli yemek, etli yemek, bulgurlu yemek çeşitleri; kebap, köfte, sakatat, turşu, hoşav, tatlı, helva, hamurlu tatlı çeşitleri...

 

Mehîra buharê ji mastê miyan

Xwuş e pûngê têkê ji ber kehniyan

 

Ev ekmek balixî li min bû bela

Xwuş e mastê kundir werîne Mela

 

***

 

Yemek qitlixinden bizirkan aşî

Yenîr pîlaw île bîlin bu îşî

 

Nişa helwasî de yiyîlûr îmîş

Welê sewmiyem ben ecaîb bîr îş

 

ŞÊX MUHYEDÎNÊ HÊNÎ VE KAYIP DÎVANI

 

Mele Birhanê Tarînî tarafından hazırlanan ve Peywend Yayınları’ndan çıkan “Beyana Xwarinan û Zewqên Wan” kitabının önsöz ve kitabı yayımlama öyküsü bölümlerinde yer verilen kaynaklara göre, Şêx Muhyedînê Hênî tahminen 1849 yılında Diyarbakır’ın Karaz (Kocaköy) ilçesinde dünyaya gelir. Babası Şêx Ehmed’in beşinci çocuğudur. Çocukluğu Hanî’de geçer. Okumak için Mardin’e gider ve orada Şêx Evdirehmanê Axtepî ile birlikte aynı müderristen ders alır. Tekrar Hani’ye gelir ve babasının isteği üzerine bir daha Mardin’e dönmez. Burada abisi Şêx Me’ruf’un yanında eğitimine devam eder. İcazeti aldıktan sonra bir süre Lice’nin Balicnê ve Zobrînê köylerinde imamlık yapıp ders verir. Gazel ve manzumelerinde Sa’i ve Heqî mahlaslarını kullanır. 1897’de Hani’de ölür. Mezarı Hani’de babasının kubbesinin yanındadır. 

 

KAYIP DİVAN

 

Şêx Evdirehmanê Axtepî tarafından “Ben şiirin babasıysam, Sa’i de onun anasıdır” şeklinde methedildiği söylenen Hênî’nin bir kayıp divanın da olduğu ve o divanından geriye sadece 4 gazel ve bir muhammesinin kaldığı söylenir. Hênî’nin, edebiyat tarihinde bugüne dek pek anılmamasının ve divanının kayıp olmasının sebeplerinden birinin de, ailesinin Şeyh Said direnişine destek vermesi ve direniş sonrası idam ve sürgünlere maruz kalmasından kaynaklı olduğu savunulur. Hatta kaynakların aktarımlarına göre, divanının 1975 Lice depreminde kaybolduğu dile getirilir. 

 

MA / Rêdûr Dîjle