Di sala 2024’an de peyama jinan aşkera bû: Jin, jiyan, azadî

2024-12-25 09:05:52


	NAVENDA NÛÇEYAN - Di sala 2024’an de ku bi sedan jin hatin qetilkirin, rê û çareseriya jinên ku li dijî şer, tecrîd, îstîsmar, koçberî, qetilkirina zarok, sewal û xwezayê dest ji berxwedana xwe bernedan bi dirûşma “Jin, jiyan, azadî” şênber bû.

	Zextên pergala serdest a mêr roj bi roj zêde dibin, jin di sala 2024’an de ji têkoşîna xwe paşve gav neavêt. Jinên ku salek bi têkoşînê derbas kirin, li hemberî êrîş, zext û zordariyên paşverû û ferzkirinan dest ji destkeftiyên xwe bernedan û li ber xwe dan. Li kolanan li dijî tundî û qetlîamên mêr, li dijî mezheb û nîzama civakê, şer, tecrîd, şerê taybet, polîtîkayên cudaxwaz û mêraniyê yên zayendperest deng û nerazîbûnên xwe bilind kirin.

	 

	TEMSÎLIYETA WEKHEV

	 

	Jinên ku bi rojeva hilbijartinê (hilbijartinên herêmî yên 31’ê Adarê) ketin sala 2024’an, ji bo hesabpirsîna 320 jinên sala par hatin qetilkirin daketin qadan û polîtîkayên mêtînger ên hikûmetê aşkera kirin. Ji bo hemû jinên ku dixwestin di hemû qadên jiyanê de cih bigirin wekhevî bû rojeva hilbijartinên herêmî. 

	 

	Platforma Jinan a Ji Bo Wekheviyê (EŞÎK) beriya hilbijartinê 5 mijarên lezgîn diyar kiribû: “Mafên Hevwelatîbûna Wekhev û Wekheviya Zayendî, Têkoşîna li Dijî Şîdeta Li Ser Jinê, Plansaziya Bajarvaniyê ya Hesas Zayendî, Piştgiriya Jinê ya Civakî, Çandî û Aborî û Bajarên Ekolojîk ên li hemberî Avhewayê berxwedêr in. Guhertin û Felaket". Yekane partiya ku nûnertiya wan wekhev bû Partiya Wekheviya Gelan û Demokrasiyê (DEM Partî) bû. DEM Partî ku 78 şaredarî bi dest xist (3 hevşaredar îstifa kirin), 3 şaredariyên bajarên mezin jî di nav de, di hemû mekanîzmayan de wekhevî pêk anî.

	 

	DESTKEFTÎ MEZINTIR BÛN

	 

	Di sala ku êrîşên li ser destkeftiyên jinan bi dawî nebû, pergala hevserokatiyê ya li bajarên ku DEM Partiyê bi dest xistibûn, bû hêviyek. Li hemû şaredariyan ji bo piştgiriya hiqûqî bi baroyan re peyman hatin çêkirin. Dema ku saziyên jinan ên ku ji aliyê qeymeqamtiyê ve hatibûn girtin, ji nû ve hatin vekirin, di heman demê de hin destkeftiyên destpêkê jî hatin bidestxistin. 

	 

	Navenda Piştevaniya Sereke ya Taybet li Şirnexê, Navenda Piştevaniya Jinê ya Zîn li Agirî, Mala Bêhnvedanê ya Jinan li Pirsûsê, Pirtûkxaneya Xebatên Jinê û Navenda Lêkolînê ya Wanê, Navenda Jinan a Peyasê, Navenda Piştevaniya Jinan a Wêranşarê û Rêveberiya Polîtîkayên Hevgirtina Jinan a Cizîrê hatin vekirin. Li gel peymanên ku ji bo parastina mafên jinan bi sendîkayan re hatin kirin, çûnûhatin jî hêsantir bû û JINKART ket nava pergalê.

	 

	ÊRÎŞÊN QEYÛMAN

	 

	Lê bêtehamuliya li hember destkeftiyên hilbijartinên herêmî di vê heyamê de jî berdewam kir û bi biryara Wezareta Karên Navxweyî li 7 şaredariyan ku 5 jê endamên DEM Partiyê û 2 jê jî CHP’î bûn, qeyûm hatin tayînkirin. Xebata ewil a qeyûman bêbandorkirina saziyên jinan û dijminatiya jinan bû.

	 Dema qeyûm tayînî Şaredariya Êlihê kir koordînatorê mêr li Midûriyeta Jinan hat tayînkirin, tabelaya kurdî ya "Kompleksa Werzîşê Ya Jinê" ya li Kompleksa Werzîşê ya Jinan hat rakirin. Li şûna wê tabelaya "Kompleksa Sporê ya Şaredariya Êlihê" hat daliqandin. Qeyûmê Şaredariya Bajarê Mezin a Mêrdînê zilamek tayînî Serokatiya Daîreya Jin û Ciwanan kir.

	 

	JI BO DEMOKRASIYÊ

	 

	Rêxistinên jinan bi avakirina saziya "Jin ji bo demokrasiyê" li dijî desteserkirina îradeyê bang kirin û gotin ku dê nehêlin îradeya jinan were tunekirin. Bi banga Tevgera Jinên Azad (TJA) jin li hemberî qeyûman daketin qadan. 

	 

	em ê nehêlin hûn vîna me desteser bikin û destkeftiyên jinan tine bikin -TJA), rêxistina sîwanê ya jinên Kurd, emniyet hatin binavkirin Jinên ku daketin qadan di refên herî pêş ên têkoşînê de bûn, yek ji yekemîn bertekên li dijî zîhniyeta serdest a mêr bi dirûşma "Jin, Jiyan" derket holê. , azadî". Ev ji Dayika Îpek Er ku ji aliyê çawişê pispor Mûsa Orhan ve rastî tecawizê hatibû û piştre întîhar kiribû Hakîme Kilinç, dengê xwe bilind kir û daket kolanê.

	 

	HÊ JÎ AGAHÎ JI GULISTAN DOKU NAYÊ WERGIRTIN

	 

	Jinan di sala 2024'an de li aqûbeta Gulistan Doku ya xwendekara Zanîngeha Munzurê bû û ji 5'ê çileya 2020'an û vir ve agahî jê nayê girtin, dewam kir. 5 sal derbas bûn hê jî aqûbeta Gulistan Dokû ku herî dawî bi Zaynal Abarakov re li ber pastexaneyê nîqaşê dike nehate ronîkirin. Jinan di sala 2024’an de jî pir kirin; "Gulistan Doku li ku ye?". Di 5’ê Çile de jin li gelek navendan daketin qadan û hesap pirs kirin.

	 

	KIRYAR HATIN XELATKIRIN 

	 

	Di sala 2024’an de ku di rojekê de 8 jin hatin qetilkirin, cezayên weke “xelat” li kesên qetlîam û tundî  pêk anîne hat dayîn. Hinek kiryar ev in; 

	 

	* T. Y. bi destur ji girtîgehê derket û jina bi navê Ozlem Şimarik ku dev ji hev berda bûn qetil kir. 

	 

	* Jina bi navê K. T. ku dixwest dest ji A. S. berde gefên mirinê lê dihat xwarin û A. S. ji doza ku dihat darizandin beraet kir.

	 

	* Dadgeha Herêmî ya Dîlokê cezayê hepsê muebetê li kujerê Hasret Tutal ango Şervan Gulel hatibû birîn daxist cezayê hepsê yê 25 salan.

	 

	* Ji bo Yilmaz Akman ê ku şîdet li Sude Naz Atak kiriye û qeyda wî 18 sûc heye, biryara berdanê hat dayîn.

	 

	* Di danişîna Ahmet Bîtgîn a ku hewl da Dîlek Bîtgîn a ku pê re zewicîbû bi çekê bikuje, dadgehê bi sûcê "birîndarkirina bi qestî" ceza da û serbest berda.

	 

	* Mehmet Alî Elbeliyê ku li Denîzliyê bi destur ji girtîgehê derket jina bi navê Mûge Elbelî ku pê re zewicîbû qetil kir.

	 

	 * Cerdevan Bişar Atli ku jina bi navê M. Ş. Dîl girtibû û êrîşa cinsî pêk anîbû serbest hat berdan.

	 

	NE TENDURISTÎ BAŞ BÛ NE JÎ EDALET PÊK HAT 

	 

	Mekanîzmayên darazê jin û zarok ji tundî û kuştinê neparastin.

	 

	* Li Muglayê ji bo Muhîttîn Kivrik ku Senem Kivrik kuştibû 3 meh cezayê dûrxistinê hatibû dayîn.

	 

	* Li Konyayê Emrah Demîrkirin ku Elîf Ceren Arslan qetil kir cezayê dûrxistinê hatibû dayîn. 

	 

	* Li dijî Selahattîn Ozdemîrê ku li Enqereyê Serap Dogan qetil kir, biryara dûrxistinê hat dayîn.  Hat diyarkirin ku Serap Dogan pêl li bişkoka Serlêdana Piştevaniya Jinan (KADES) kiriye, lê ji ber ku ji polîsên ku hatine malê re gotiye “Bi şaşî bişkokê xistiye” û polîs ji malê derketine û çûne.

	 

	* Ji bo Savaş Temirhanogullari yê ku li Antalyayê Fadîm Temirhanogullari qetil kir 3 meh biryara dûrxistinê hat dayîn

	 

	* Li dijî Vezîr Ayer ê li Antalyayê Antika Ayer qetil kir, biryara dûrxistinê hat dayîn.

	 

	* Der barê Bîrkan Karakiraz a ku li Stenbolê Simge Karakiraz qetil kir, biryara dûrxistinê hat dayîn.

	 

	* Der barê Guner Aydinê ku li Bursayê Derya Pas qetil kir de biryara dûrxistinê hat dayîn.

	 

	* Der barê Gokhan Eller ku li Manîsayê Selda Eller qetil kir de biryara dûrxistinê hat  dayîn. 

	 

	Jinan ji ber ku nekarîn xwe bigihînin edalet û tenduristiyê jiyana xwe ji dest dan. Dîlan Durmuş a ji bo welidanînê rakirin nexweşxaneya navçeya Elkê  ya Şirnexê, ji ber bijîşkê jinan li nexweşxaneyê tunebû ji ber xwînjêçûyînê jiyana xwe ji dest da.

	 

	DI 11 MEHAN DE 347 JIN HATIN QETILKIRIN 

	 

	Çapemenî li şûna ku bi weşanên xwe pêşî li tundiyê bigirin bi nûçeyên xwe yên mirinan wek ‘çîrok’ diweşîne pêşî li qetilkirina jinan vekir. Li gorî daneyên JINNEWS’ê ya 11 mehan 347 jin hatin qetilkirin û 195 jin jî bi awayekî gumanbar jiyana xwe ji dest dan. Dema ku mekanîzmayên ku jinan neparastin hatin qetilkirin, weke “deyndêr” hatin ber deriyê malbatan.  Selma Abaci ya ku bi 2 zarokên xwe re ji aliyê cerdevan Turgay Kaya yê ku li Îskenderûnê bi wî re zewaca olî hebû hat qetilkirin, ji ber deynê ceyranê hacîz şandin mala dayika wê.

	 

	TUNDIYA BI UNÎFORMA

	 

	Hêzên dewletê îsal jî jin û zarok qetil kirin. Polîs, cerdevan û çawişên pisporên dewletê di kuştin û windakirina jin û zarokan de cih girtin. 

	 

	* Li navçeya Erzîn a Hatayê çawîşê pispor Alaattîn Gozen jina bi navê Elîf Gozen ku pê re zewicî bû qetil kir.

	 

	* Li navçeya Golcûka Kocaeliyê efserê teqawitbûyî Erdogan Canbazoglu (71) jina bi navê Dursine Canbazoglu (67) ku pê re zewicî bû qetil kir.

	 

	* Li navçeya Seyhana Edeneyê çawîşê pispor Gokhan Çelîk jina pê re zewicî qetil kir û 3 kes birîndar kir.

	 

	* Li navçeya Artûklû ya Mêrdînê polîsê bi navê H.Ş., hevsera xwe M.Ş. û kurê xwe K.H.Ş. qetil kir. 

	 

	* Li Enqereyê cîgirê komîser Veysel O. jina pê re zewicî û du zarokên wê qetil kir.

	 

	ROJNAMEGERÊN JIN DI HEDEFÊ DE NE

	 

	Di sala 2024’an de rojnamegerên jin ji ber ku tacîz, tundî û qetlîaman aşkera dikin rastî girtin, binçavkirin û gefan hatin. Mafên rojnamegerên jin hatin desteserkirin û nehiştin ku karê xwe bikin. Li gorî daneyên Cemiyeta Rojnamegerên Jin ên Mezopotamyayê (MKG) di sala 2024’an de 9 rojnamegerên jin hatin girtin. Li gorî raporên ku MKG’ê her meh eşkere dike, di sala 2024’an de 21 rojnamegerên jin hatine binçavkirin. Der barê 7 kesan de lêpirsîn hat vekirin û 8 rojnameger hatin girtin. Li gelek rojnamegerên jin cezayê girtîgehê hat dayîn, 5 rojnamegerên jin hê jî girtî ne.

	 

	DI BÛDÇEYÊ DE JI BO JINAN 38 QURUŞ 

	 

	Di Pêşnûmeya Budçeya Hikûmeta Navendî ya 2025an de ku pêşkêşî Lijneya Giştî ya Meclîsê hat kirin, ji bo jinan 5 milyar û 941 milyon û 139 hezar lîre hat veqetandin. Ji butçeya ku ji bo Wezareta Malbat û Xizmetên Civakî 407 milyar û 10 milyon û 627 hezar lîre, 5,9 milyar lire ji bo "bihêzkirina jinan" û 16 milyar 666 milyon û 881 hezar lire jî ji bo "parastin û xurtkirina malbatê" hat terxankirin. Dema ku butçeya terxankirî bi nifûsa jinan re were berhevkirin, butçeya jinê ya salane bi qasî 139,3 TL, butçeya rojane ya ji bo jinan 38 quruş e.

	 

	PLAN Û PAKETÊN LI DIJÎ JINAN

	 

	Hikûmeta AKP'ê ya ku tevahiya salê polîtîkayên xwe yên zayendperest berdewam kir, di çarçoveya "Belgeya Parastin û Xurtkirina Dîmenê û Plana Çalakiyê" ya ku ji aliyê Wezareta Malbat û Xizmetên Civakî ve hat amadekirin de "Lijneya Parastin û Hêzdarkirina Malbatê" ava kir. AKP bi van polîtîkayan hewl dide bidawîkirina zewacê dijwartir bike, destkeftiyên jinan bi taybetî jî mafê "nafakayê" kiriye mijara nîqaşê. Wezîr Goktaş di dema destpêkirina plansaziyê de îdia kir ku têkiliyên malbatê qels dibin û got, “Li welatê me zewac kêm dibin, bidawîkirina zewacan zêde dibin, kesên dizewicin jî di temenek mezin de dizewicin. Her diçe nifûsa me pîr dibe.”

	 

	Rojeva din a ku rastî bertekan hat, rêziknameya "paşnavê jinê" ya di 9'emîn Paketa Dadweriyê de cih girt. Lê belê di encama têkoşîna jinan de madeya ku piştî zewacê jin bi tenê nikarin paşnavê xwe bikar bînin ji Pakêta Edlî ya 9'emîn hat derxistin. Wezîrê Tenduristiyê Kemal Memîşoglu yê ku bi xemsarî ya çeteyên "Yenîdogan" derket pêş, bal kişand ser kêmbûna nifûsê û got, "Weke serokomarê me jî got, divê li her malekê 3 zarok hebin."

	 

	LI MECLISÊ TUNDIYA MÊRAN

	 

	 Êriş, heqaret, tundiyên zayendperest li meclisa Tirkiyeyê ku axaftinên mêtînger lê dihatin kirin, derketin pêş. Li meclisê ku mafên jinan ên bi dest xistine hedef hatin girtin, parlamenterên jin ên mafên xwe parastin bûn hedefa êrişan. Di encama êrîşa AKP'yiyan de, çavê Cîgira Serokê Koma DEM'ê Gulistan Kiliç Koçyîgît birîndar bû. Gulistan Kiliç Koçyîgît jî bi gotinên, "Em ê nehêlin bi zext û zorê bêhiqûqî bên meşrûkirin" bertek nîşanî êrîşê da.

	 

	ŞERÊ TAYBET Û HÊZA JINAN A RÊXISTINKIRΠ

	 

	Polîtîkayên şerê taybet ên li Kurdistanê bi rêbazên fuhûş, tiryak, sîxurî û koçberiya bi darê zorê hatin meşandin, îsal jinan hewl da bi rêxistinbûna xwe van polîtîkayan vala derxin.  Rêxistinbûna jinan a li dijî polîtîkayên şerê taybet, di "civînên jinan ên li dijî şerê taybet" de ku ji aliyê Meclîsa Jinê ya Partiya Herêmên Demokratîk (DBP) ve hat lidarxistin, derket pêş. Dîsa Tevgera Jinên Azad (TJA) jî li dijî polîtîkayên şerê taybet komxebatên rêxistinbûnê li dar xist. Her wiha di çarçoveya kampanyaya “Ji Abdullah Ocalan re azadî, çareseriya pirsgirêka kurd” çalakiyên bi navê “Xwendinên Azadî” hatin lidarxistin û tevlîbûn û nîqaşên jinan bi xurtî çêbûn.

	 

	DAYIKÊN AŞTIYÊ 

	 

	Dayikên Aştiyê ku bi daxwaza rakirina tecrîda li ser Rêberê PKK'ê Abdullah Ocalan û çareseriya demokratîk a pirsgirêka kurd dest bi salekê kirin, îsal jî dest ji têkoşînê bernedan. Ji ber ku agahî ji Abdullah Ocalan nehat girtin, di 27'ê mijdarê de li girtîgehan grevên birçîbûnê dest pê kirin. Girtiyan daxwaza azadiya Abdullah Ocalan û çareseriya pirsgirêka kurd kirin. Dayikên aştiyê li gelek bajaran Nobedên Edaletê girtin, xwestin tecrîda li Îmraliyê bi dawî bibe û banga aştiyê kirin.

	 

	 Êrîşên li ser dayikên ku di aştiyê de israr dikin bi dawî nebûne. Dayikên Aştiyê Emîne Kaya (54), Nezete Bolek (58), Sare Kaya (59) ku di çarçoveya operasyona li gundê Bilêxşê yê navçeya Kercews ya Êlihê de hatibûn binçavkirin, di ketina girtîgehê de bi lêgerîna ve rû bi rû man Dayik di rûniştina yekemîn a 26'ê cotmehê de hatin berdan. 

	 

	EMÎNE ŞENYAŞAR BI SER KET 

	 

	Emîne Şenyaşar a ku hevjîn û 2 kurên wê di 14'ê Hezîrana 2018'an de li navçeya Pirsûsê ya Rihayê ji aliyê cerdevan û xizmên Parlamenterê berê yê AKP'ê Îbrahîm Halîl Yildiz ve hatin qetilkirin, bi çalakî û berxwedana xwe bi ser ket. Daxwaza Emîne Şenyaşar a ku di 9'ê adara 2021'an de li ber Edliyeya Rihayê dest bi çalakiyê kir û xwest kurê xwe Fadil Şenyaşar serbest bê berdan, di rûniştina ku li 3'yemîn Dadgeha Cezayên Giran a Meletiyê hat dîtin de bi daxwaza berdana Fadil Şenyaşar hat qebûlkirin û di 18’ê cotmehê de hat berdan. Emîne Şenyaşar bi berdana kurê xwe re ji bo hevjînê xwe Hacî Esvet Şenyaşar û kurên wan Celal û Adil Şenyaşar 6 sal û 4 meh şûnde sersaxî qebûl kirin û konê şînê vedan.

	 

	ÇALAKIYÊN 8’Ê ADARÊ Û 25’Ê MIJDARÊ 

	 

	Jinan bi wesîleya 8'ê Adarê Roja Jinên Kedkar ên Cîhanê li gelek bajaran daxuyanî dan û destnîşan kirin ku têkoşîna li dijî êrîşên pergala mêran wê bidome.  Jinan bi yek dengî gotin, "Em dest ji mafên xwe, jiyana xwe, bedena xwe, nasnameya xwe, bajarên xwe, cihên kar bernadin."

	 

	Jinên ku bi boneya 25’ê Mijdarê Roja Têkoşîna li Dijî Tundiya li Ser Jinê ya Cîhanê daketin qadan gotin, “Em ê li dijî biryara qedexeyê ya ku Walîtiya Amedê bi dirûşma ‘Jin, jiyan azadî’ qedexe kiriye, slogana ‘Jin, jiyan azadî’ bersiv dan. Îsal cara yekem mêr jî di 25’ê Mijdarê de daketin qadan. Mêran di çalakiya xwe ya li Amedê de dirûşmên ‘Jin, jiyan, azadî’ berz kirin.

	 

	JI BO JINAN LI QADAN BÛN

	 

	Mêran îsal tevî jinan gelek zarok qetil kirin. Jinên ku ji bo Narîna Gûran û hemû zarokên hatin qetilkirin daketin qadan, nebûna polîtîkayên pêşîlêgirtinê yên dewletê şermezar kirin.

	 

	JIN JIYAN AZADΠ

	 

	Li gel van hemû bûyeran jî jin ji têkoşînê paşve gav neavêtin. Jinan di salvegera berxwedana li Îranê de banga "Em bi deng, dirûşm û rihê 'Jin, jiyan, azadî' dakevin qadan" kirin û gotin ku çareserî di vê dirûşmeyê de ye.

	 

	JIN JI BO ÇARESERIYÊ ÇÛN SER SÎNOR

	 

	Di dawiya salê de rojeva jinan êrîşên li ser Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê û geşedanên li Sûriyeyê bû. Jinên ku di aştiyê de israr kirin li hemberî van êrîşan bêdeng neman. Dayikên Aştiyê li ser sînor meşiyan û careke din gotin "Êdî bes e" û diyar kirin ku şer û pevçûn ne çareserî ne. 

	 

	Di dawiyê salê de tiştên ku diqewimin; jinan destnîşan kirin ku dê ji bo cîhaneke bê tundî, bê şer û bê dagirkerî di sala 2025’an de jî têkoşîna xwe bidomînin. 

	 

	Sibe: Girtîgeh

	 

	MA / Zemo Aggoz