İSTANBUL – Toplumun kabul gördüğü tabuları yıkan kadınlardan devraldıkları dengbêjlik kültürünün sürdürücülerinden Xalide, “Bu kültürü yaşatmak bizim sorumluluğumuzdur. Dengbêjliğe sahip çıkmak Kürt ulusunun özgünlüğüne sahip çıkmaktır” dedi.
Kürt sözlü tarihi ve tarih aktarımının geçmişten bugüne sürdürülmesinde en çok faydalanılan dengbêjlik önemli bir yere sahip. Kürt kadınlar, çocuklarına anlattıkları masallar, destanlar ve ninnilerle bir tarihi aktarırken, yine toplumun öncüleri olarak erkekler gösterildi. Dengbêjlik geleneğinde her ne kadar erkekler ön planda olsa da, Meryem Xan, Eyşe Şan, Sûsika Simo ve Aslîka Qadir gibi sayısızca kadının hayatı, mücadeleyle başladı. Adeta sesli tarih taşıyıcıları olan kadın dengbejler, toplum baskısı nedeniyle uzunca yıllar aşklarını da, sevinçlerini de, öfkelerini de, hüzün ve yaslarını da bu yazılmayan notalarda yaşadı, her şeylerinin ellerinden alındığı süreçlerde, yasak dinlemeyen klamlarıyla var oldular.
Toplumun tabu gördüğü kuralları yıkarak, asi duruşlarıyla büyüleyen kadın dengbejlerden devralınan miras günümüzde popüler kültüre rağmen hala sürdürülmekte. Serhat Bölgesi’ne ait stranları söyleyen Dengbêj Xalide de, bu mirasın sürdürücülerinden biri. 45 yaşındaki Xalide’nin yaşamından yola çıkarak dengbêlik kültüründe kadının yeri ve önemi üzerine konuştuk.
STRANLARLA BÜYÜDÜ
Serhat’ta koçer bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Xalide, kadınların özellikle iş yaparken ya da erkeklerin olmadığı ortamlarda kısık sesle söylenen stranlarla büyür. Dengbêjliğe olan ilgisi de buradan gelen Xalide, ailesindeki kadınları kendisine referans aldığını belirterek, “Halay stranları çok ilgimi çekiyordu. Halalarım, teyzelerim, yengelerim düğünlerde halaya girdiklerinde beni de yanlarına alır, onların söylediklerine ben de eşlik ederdim. Dengbêjlik bizde aile geleneğinden geliyor” dedi.
Çocuk yaşlarda toplum içerisinde stranları söylemeye korktuğunu ifade eden Xalide, “Şöyle ki; ben bir kadınım ve dengbêjlerin çoğu erkekti. Çocuktum dengbêjlerin çoğunun erkek olması dikkatimi çekiyordu. Bundan dolayı hem korkularım hem de kaygılarım vardı. Kadınlar çalışıyor, yaratıyor, üretiyor ama erkekler o stranları söylüyor. Neden kadınlar arka planda kalıyor diye hep düşünürdüm. Bu konu çok dikkatimi çekmişti. Bunun üzerine gidip aşmak istiyordum” diyerek, örf ve adetlerle kadınların etrafının nasıl sarıldığına dikkat çekti.
İLK ADIMI MKM İLE ATTI
1993 yılında babasının iş hayatı ve bölgedeki baskılardan dolayı İstanbul’a göç etmek zorunda kaldıklarını dile getiren Xalide, evde ailesiyle seslendirdiği stranları topluma taşımak için Mezopotamya Kültür Merkezi’nde (MKM) müzik çalışmalarına katıldığını söyledi. Buradaki başarılı çalışmasından dolayı 2000’li yıllarda MKM bünyesindeki Pirdeng Korosu’na katılarak çalışmalarını sürdüren Xalide, 2003’te dengbêjlik üzerine albüm yapmak isteyen bir müzik şirketinin teklifi ve talebi üzerine “Qêrina Sipanê” isimli bir albüm çıkardıklarını aktardı. Koroda 4 kişi bulunduklarını kaydeden Xalide, bu albümde Derveşê Evdi, Werî Yemam ve Keleş Gibar stranlarını seslendirdiğini kaydederek, “Dengbêjlik üzerine yoğunlaştıkça daha fazla ilgimi çekti. Dengbêjliği topluma yansıttıkça ruhuma işliyordu. Buda daha çok sevmeme ve mücadele etmeme neden oldu” diye belirtti.
‘MİRASIN SÜRDÜRÜCÜSÜ OLMAK İSTEDİM’
Xalide, seslendirdiği stranlarla topluma nasıl bir mesaj vermek istediğini şu sözlerle anlattı: “Bir kadın olarak dengbêjlik kültürü içerisinde var olmak istedim. Kürtlerin kahramanlıkları, yaşadıkları acılar, sevinçler, dengbêjler tarafından bugüne taşındı. Yine kadınlara yönelik algıları kırmak için bu çalışmalarda yer aldım. Meyrem Xan, Ayşe Şan gibi birçok kadın, dengbêjlik için büyük çalışmalar yürüttü, bedeller ödedi ve büyük baskılara maruz kaldı. Halklarına sanatları ile katkı sunmaya çalıştılar ama halk tarafından sürekli baskılandılar, saldırılara maruz kaldılar. Ben de bu esas üzerine bize bırakılan mirasın sürdürücüsü olmak istedim.”
‘KÜRT HALKININ AİDİYETİDİR’
Dengbêjlik kültürünün Kürt halkının hafızası olduğunu vurgulayan Xalide, “400, 500 yıl önce Serhat Bölgesi’nde yaşananlar, Geliyê Zilan ve Dersim Katliamı gibi birçok olayı dengbêjlerin sesinden duyduk. Dengbêjler söylerken o anları yaşıyormuş gibi olduk. Nasıl ki Luciano Pavarotti kendi ülkesinde kültürün bir değeridir, Picasso resimleriyle vatanına bir aidiyet oluşturdu dengbêjler de Kürt halkının aidiyetidir. Bu aidiyet iyi anlaşılmalı” diye konuştu.
'DENGBÊJLİĞİN YARATICISI KADINLAR'
Kadınların dengbêjlik kültürünü yaşatma ve yaygınlaştırması konusunda zayıf kaldıkları eleştirisi de yapan Xalide, “İnsanlık tarihine baktığımızda kadınların çocuklarını loriklerle (ninni) büyüttüğünü görüyoruz. Stranların, dengbêjliğin sahipleri kadınlardır. Diyebiliriz ki 1600’lü yıllara kadar da saraylarda Lir, Erbane, Def, Udlarla Şahbanulara kadınlar çalmış, söylemişler. Bu konuda yoğunlaştıkça gördüm ki her şeyin yaratıcısı kadındır. Yaşamın yaratıcısı kadındır ve erkekler kadınların emeklerini sömürüyor. Hala bunun sürmesi beni çok üzüyor. Kadınlar bildiklerini toplumsallaştırmalı, bunun için mücadele etmeli” dedi.
'YAŞATILMASI SORUMLULUĞUMUZDUR'
Dengbêjliğin Kürt kültürünün en yüksek düzeyde temsili olduğunu kaydeden Xalide, “Bana göre öyle söylendiği gibi dengbêjlik ölüme doğru gitmiyor. Olumlu olarak ele alıyorum. Hiçbir şey olmasa da dengbêjler dinleniliyor. Belki eskisi gibi değil ama bu kültür kadim ve ölümsüz bir kültürdür. Bunu yaşatmakta bizim sorumluluğumuzdadır, bizim omuzlarımızdadır” ifadelerini kullandı. Bu nedenle kadın dengbêjlerin rolünün çok büyük olduğuna işaret eden Xalide, “Kürt kadınları kadim kültürlerine, dengbêjliğe, stranlara yönünü versin. Bu kültür lirik ve özgün bir kültürdür. Dengbêjliğe sahip çıkmak Kürt ulusunun özgünlüğüne sahip çıkmaktır” dedi.
'HUZUR BULUYORUM'
Xalide, “İstanbul’da yoldayken, arabadayken, yürürken bir stran söylediğim zaman ruhum huzur buluyor. Moral alıyorum. Dengbêj topluma moral verir. Dara düştüğüm zaman dengbêj stranları dinleyerek huzur buluyorum. Bunu severek yapıyorum. Ancak bu kültürü gelecek kuşaklara taşımak için kadınların daha fazla ilgilenmesi ve yoğunlaşması gerekiyor” sözleriyle stranların kendisinde yarattığı duyguya değindi.
'KADINLARI YETİŞTİRMEK İSTİYORUM’
Bu kültürün yaşatılması için dengbêj evlerinin açılması ve divanların kurulması gerektiğini söyleyen Xalide, en büyük hayalinin dengbêjlik üzerine ses kadın atölyesi oluşturmak ve buralarda orijinal dengbêj kadın sesi yetiştirip, ardıllarını oluşturmak olduğunu aktardı.
MA / Semra Turan